Στο πλαίσιο της 5ης παγκόσμιας συνάντησης της «Alpha Mission – Delos 2025», που πραγματοποίηθηκε τον περασμένο Μάιο στο νησί του Απόλλωνα, συγκεντρώθηκαν επιστήμονες, καλλιτέχνες και στοχαστές από όλο τον κόσμο για να μιλήσουν για το μέλλον της κατοίκησης.
Με τίτλο «Ανθρώπινοι Οικισμοί: Από τη Γη στη Σελήνη και πιο πέρα», η διοργάνωση άνοιξε τη συζήτηση για το πώς μπορούμε να σχεδιάσουμε βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, όχι μόνο στη Γη αλλά και σε άλλους κόσμους. Η πρωτοβουλία ανήκει στο World Human Forum και πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, με την υποστήριξη ερευνητικών και πολιτιστικών ιδρυμάτων όπως το «Δημόκριτος» και το Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος.
Κεντρικό σημείο αναφοράς αποτέλεσε η παρακαταθήκη του Κωνσταντίνου Δοξιάδη και τα Συμπόσια της Δήλου τη δεκαετία του ’60, όπου διανοητές όπως οι Μάργκαρετ Μιντ και Μάρσαλ Μακλούαν έθεσαν για πρώτη φορά το ερώτημα πώς θα ζούμε στους οικισμούς του μέλλοντος.
Η φετινή συνάντηση επανέφερε αυτό το ερώτημα στο σήμερα: τι σημαίνει να χτίζουμε πόλεις που αντέχουν στην κλιματική κρίση και πώς μπορεί η αρχιτεκτονική να υπηρετεί τη ζωή σε αρμονία με τη φύση.
Στο πάνελ των ομιλητών βρέθηκε και ο καθηγητής του Yale, Ντέιβιντ Γκίσεν, ιστορικός και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, η συμμετοχή του οποίου πρόσφερε τροφή για σκέψη και ξεκίνησε τη συζήτηση για το πώς η αρχιτεκτονική θα μπορέσει να προσφέρει μια καθημερινότητα στους ανθρώπους με αναπηρία, πέρα από την απλή προσβασιμότητα -η οποία θα έπρεπε στην εποχή μας να είναι πλέον αυτονόητη.
Ορμώμενος από το προσωπικό του βίωμα, που ξεκινά από την εφηβεία του ως επιζών καρκίνου των οστών και άτομο με ακρωτηριασμό, έχει αφιερώσει την επαγγελματική του διαδρομή στον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της προσβασιμότητας όσον αφορά στην αρχιτεκτονική των πόλεων, των μνημείων, των κτηρίων μας.
Alpha Mission – Delos 2025. Credits: World Human Forum – Stephan Talneau.
Οπως αναλύει και στο βιβλίο του «The Architecture of Disability», το οποίο πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει και στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, στόχος του είναι να δημιουργηθεί μια νέα φιλοσοφία γύρω από το πως βιώνουμε την καθημερινότητά μας, πιο ανθρώπινη, η οποία να περιλαμβάνει «όλα τα σώματα», να διευκολύνει την παύση, την ξεκούραση, αλλά και την κοινωνικοποίηση.
Τι ήταν αυτό που σας έκανε να ασχοληθείτε με αυτήν τη θεματική στην αρχιτεκτονική;
Είχα πάντα πάθος με την αρχιτεκτονική, αλλά με το συγκεκριμένο κομμάτι της η ενασχόληση μου έχει να κάνει με την προσωπική μου εμπειρία. Όταν ήμουν 16 ετών διαγνώστηκα με καρκίνο των οστών και εξαιτίας αυτού έχω υποστεί πάνω από το γόνατο ακρωτηριασμό του ενός ποδιού.
«Όλα αυτά μου έδειξαν ότι η Ακρόπολη ήταν ένας τόπος όπου η αναπηρία ήταν ορατή, αποδεκτή, ακόμα και ιερή».
Ουσιαστικά λοιπόν, η αναπηρία είναι κάτι που με συνοδεύει σε όλη μου την ενήλικη ζωή. Σπούδασα αρχιτεκτονική, ακολούθησα ακαδημαϊκή πορεία, δίδαξα και όλα αυτά ως άτομο με αναπηρία.
Alpha Mission – Delos 2025. Credits: World Human Forum – Stephan Talneau.
Ήταν πάντα λοιπόν κάτι που με απασχολούσε, αλλά την τελευταία δεκαετία, και ιδιαίτερα στη διάρκεια της πανδημίας, κατάλαβα με ποιον τρόπο ήθελα να προσεγγίσω αυτό το θέμα ώστε να προσφέρω κάτι διαφορετικό.
Ποια είναι αυτή η διαφορετική προσέγγιση;
Οι περισσότεροι που ασχολούνται με το ζήτημα «αρχιτεκτονική και αναπηρία» επικεντρώνονται αποκλειστικά στην προσβασιμότητα, στο πώς να βάλουμε στα κτήρια ράμπες, ανελκυστήρες κ.ά. Όλα αυτά είναι απαραίτητα φυσικά, όμως, από τη δική μου εμπειρία, θα έλεγα ότι το πρόβλημα που δημιουργούν τα κτήρια, οι πόλεις και η ίδια η ιστορία τους για τα ανάπηρα άτομα είναι βαθύτερο και έχει να κάνει με την εξάλειψη της εμπειρίας της αναπηρίας συνολικά.
Αντίθετα με αυτό που συμβαίνει σήμερα, θα πρέπει να αγκαλιάσουμε όλα τα σώματα και να κάνουμε την αναπηρία μέρος της ανθρώπινης φύσης και καθημερινόττηας. Κι αυτό να ξέρετε δεν είναι κάτι καινούργιο, όπως έχω διαπιστώσει.
Τι εννοείτε;
Είναι πολύ ενδιαφέρον για μένα που κάνω αυτή τη συζήτηση με μια Ελληνίδα δημοσιογράφο για ένα ελληνικό μέσο, καθώς για πρώτη φορά συνειδητοποίησα ότι μάλλον οι σύγχρονες κοινωνίες είναι εκείνες που για χρόνια είχαν αφήσει το θέμα της προσβασιμότητας στο περιθώριο προωθώντας ως τυπικό το μοντέλο των εύρωστων σωμάτων.
Alpha Mission – Delos 2025. Credits: World Human Forum – Stephan Talneau.
Και εξηγώ τι εννοώ. Στην Ακρόπολη για πρώτη φορά ανέβηκα πριν από 20 και πλέον χρόνια. Ακολούθησα όπως όλοι τη δύσκολη ανηφορική διαδρομή φορώντας το τεχνητό μου πόδι και, σε μια ζεστή μέρα, η ανάβαση ήταν εξαντλητική.
Αργότερα, όμως, στο Μουσείο της Ακρόπολης, ανακάλυψα κάτι που με συγκλόνισε: ένα μοντέλο που έδειχνε ότι στην αρχαιότητα η Ακρόπολη είχε μια τεράστια ράμπα στην είσοδο. Δεν το γνώριζα καθόλου.
Και, παρότι για τους αρχαιολόγους είναι γνωστό, ελάχιστοι από τους συναδέλφους ή τους φοιτητές μου το ξέρουν. Η Ακρόπολη δεν προσεγγιζόταν τότε με αυτόν τον ανηφορικό, δύσκολο δρόμο, αλλά μέσω μιας ράμπας.
«Αυτό που συχνά ξεχνάμε είναι ότι η ίδια η διαδικασία της κατασκευής παράγει αναπηρίες».
Επίσης, στο Μουσείο είδα τα λεγόμενα αναθήματα, τα μικρά αφιερώματα πιστών στο ιερό του Ασκληπιού, συχνά σε μορφή ματιών, ποδιών ή άλλων μελών του σώματος. Είναι ενδείξεις ότι η εμπειρία της ασθένειας και της αναπηρίας ήταν παρούσα στην αρχαία θρησκευτική πρακτική.
Όλα αυτά μου έδειξαν ότι η Ακρόπολη ήταν ένας τόπος όπου η αναπηρία ήταν ορατή, αποδεκτή, ακόμα και ιερή.
Alpha Mission – Delos 2025. Credits: World Human Forum – Stephan Talneau.
Σήμερα, πολλοί αντιμετωπίζουν την ανάβαση στην Ακρόπολη σαν δοκιμασία, σαν απόδειξη της δύναμης και της ευρωστίας τους. Όμως, πριν από 2.500 χρόνια, η εμπειρία ήταν διαφορετική. Η ράμπα έκανε την πορεία πιο εύκολη και συλλογική. Δεν ήταν μια ατομική υπέρβαση, αλλά μια κοινή εμπειρία.
Αν το δούμε έτσι, η Ακρόπολη μπορεί να λειτουργήσει σαν μάθημα για το πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε ξανά χώρους που δεν απαιτούν σωματική υπερπροσπάθεια, αλλά καλούν όλους να συμμετάσχουν.
Είναι πολύ εντυπωσιακό αυτό που λέτε μια και σήμερα οι περισσότερες σύγχρονες πόλεις βαυκαλίζονται για την ευαισθησία τους απέναντι στα άτομα με αναπηρίες και στοχεύουν, όπως λένε, στην προσβασιμότητα κτηρίων και μνημείων.
Ζω στη Νέα Υόρκη, μια πόλη γεμάτη ουρανοξύστες. Αυτό που συχνά ξεχνάμε είναι ότι η ίδια η διαδικασία της κατασκευής παράγει αναπηρίες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τρία τέταρτα των εργατών οικοδομής θα υποστούν σοβαρό τραυματισμό στην διάρκεια της εργασίας τους, συνήθως λόγω πτώσης.
«Η ανάπαυση πρέπει να αποκτήσει την ίδια αξία με την κυκλοφορία».
Αυτό δείχνει ότι η αναπηρία παράγεται διαρκώς από τις συνθήκες της εργασίας στην πόλη. Άρα, η αρχιτεκτονική αν θέλετε, φέρει ευθύνη όχι μόνο στο τελικό αποτέλεσμα, αλλά και λόγω του τρόπου που χτίζουμε.
Επίσης, στις μεγαλουπόλεις, υπάρχει μια εμμονή με την αέναη και απρόσκοπτη κίνηση. Οι πόλεις οργανώνονται γύρω από τη συνεχή ροή -δρόμοι, μετρό, ποδήλατα, πεζοδρόμια που σε ωθούν να κινείσαι αδιάκοπα.
Σύμφωνα με τον δρα Γκίσεν, οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις έχουν σχεδιαστεί για συνεχή κίνηση.
Για κάποιον σαν εμένα, αλλά και για ηλικιωμένους ή για όσους είναι απλώς κουρασμένοι, η έλλειψη χώρων ανάπαυσης είναι κρίσιμο ζήτημα. Χρειαζόμαστε παγκάκια, σκιερές στοές, σημεία όπου μπορείς να καθίσεις χωρίς να μοιάζεις «εκτός τόπου». Η ανάπαυση πρέπει να αποκτήσει την ίδια αξία με την κυκλοφορία.
«Η αναπηρία πολλές φορές είναι πηγή δύναμης και εμπειρίας».
Υπάρχει ένα πολύ ωραίο πάρκο στη Μαδρίτη όπου έχουν φυτευτεί δέντρα με στραβούς κορμούς, που δεν μπορούσαν να σταθούν μόνα τους, αλλά χρειάζονται στηρίγματα.
Για μένα, αυτό είναι μια ποιητική εικόνα. Δείχνει με εύγλωττο τρόπο ότι η φύση συνεχίζει να υπάρχει μέσα από στήριξη. Σαν τα στηρίγματα που έχει ένα άτομο με αναπηρία. Ο δημόσιος χώρος μπορεί να ενσωματώσει την ιδέα ότι η αδυναμία δεν είναι κάτι που πρέπει να κρύβουμε, αλλά μέρος της ζωής.
Αυτό μου θυμίζει την ιστορία που έχετε διηγηθεί για τη φίλη σας που είναι τυφλή.
Ναι, η Τζορτζίνα. Κάποτε, σε μια πτήση, μια αεροσυνοδός, για να την καθησυχάσει, της είπε ότι σε περίπτωση διακοπής ρεύματος θα τη βοηθούσαν να βγει από το αεροπλάνο. Κι εκείνη απάντησε: «Αν συμβεί κάτι τέτοιο, εγώ θα είμαι η μόνη που θα “βλέπω” με τον δικό μου τρόπο και θα μπορώ να καθοδηγήσω τους υπόλοιπους».
Αυτή η αντιστροφή της οπτικής είναι συγκλονιστική. Μας καλεί να δούμε ότι η αναπηρία πολλές φορές πηγή δύναμης και εμπειρίας. Η Τζορτζίνα το εκφράζει και γραπτά, λέγοντας: «Δεν χάνεις την όραση, κερδίζεις την τύφλωση».
Μια εναλλακτική φιλοσοφία στην αρχιτεκτονική προωθεί την παύση και την ξεκούραση ως μέρος της εμπειρίας μέσα στην πόλη.
Δεν το εννοεί με ρομαντικό τρόπο, ότι τάχα οι τυφλοί έχουν καλύτερη ακοή ή όσφρηση. Αυτό που θέλει να δείξει είναι πως η τύφλωση προσφέρει έναν διαφορετικό τρόπο αντίληψης του κόσμου, εξίσου πολύτιμο.
Για παράδειγμα, βρίσκει το διάβασμα της Μπράιγ βαθιά συγκινητικό, γιατί «διαβάζεις» με τα δάχτυλά σου. Ή η σχέση της με την τεχνολογία. Το κινητό της της «μιλάει» με φωνή ηλεκτρονική, σε τόσο γρήγορο ρυθμό που για τους περισσότερους θα ήταν ακατανόητο· εκείνη όμως το κατανοεί τέλεια. Αυτή η εμπειρία δείχνει έναν άλλο τρόπο ύπαρξης, όπου δεν χωρά η λύπηση ή ο οίκτος.
Έχετε πει ότι θα φανταζόσασταν μια πόλη «χωρίς ορόφους».
Είναι βέβαια μια προσωπική ουτοπία. Για μένα, οι γειτονιές με μονώροφα κτίρια είναι πιο ανθρώπινες και εύκολες στο να τις ζεις. Στο Κουήνς, στη Νέα Υόρκη, για παράδειγμα. υπάρχει μια συνοικία, το Ρίτζγουντ, με χαμηλά σπίτια και αυτοσχέδιες υποδομές.
«Η αναπηρία μπορεί να μας δώσει νέα εργαλεία για να φανταστούμε το μέλλον».
Οι κάτοικοι έχουν φτιάξει παγκάκια έξω από τις αυλές τους, σημεία κοινωνικοποίησης. Υπάρχουν επίσης σχολεία για παιδιά με αναπηρίες. Εκεί νιώθω ότι η πόλη έχει κλίμακα για το σώμα. Δυστυχώς, η γειτονιά πιέζεται από την ανάπτυξη και αυτό δείχνει πόσο εύθραυστη είναι η αίσθηση ανθρωπιάς στον αστικό χώρο.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η Βιέννη. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, περίπου 150.000 βετεράνοι, πολλοί από τους οποίους είχαν αναπηρίες, εγκαταστάθηκαν εκεί. Αυτοί διαμόρφωσαν τον δημόσιο χώρο, τις πολυκατοικίες, τις συγκοινωνίες, τα πάρκα.
Παρά τη δύσκολη ιστορία της πόλης με τον ναζισμό, η Βιέννη παραμένει σήμερα ίσως η μοναδική πρωτεύουσα στην Ευρώπη όπου ένα άτομο σε αναπηρικό αμαξίδιο μπορεί να ζήσει πλήρως ενταγμένο. Σε αντίθεση, για παράδειγμα, με το Παρίσι, το Λονδίνο ή την Αθήνα, όπου η καθημερινότητα είναι εξαιρετικά δύσκολη.
Πέρα όμως από την αναπηρία, η σύγχρονη αρχιτεκτονική πρέπει να ασχοληθεί και με το θέμα της κλιματικής κρίσης.
Οι πόλεις του 20ού αιώνα σχεδιάστηκαν για να έχουν όσο το δυνατόν περισσότερο ήλιο γιατί τότε θεωρούνταν υγιεινό. Σήμερα, με την κλιματική αλλαγή, ο ήλιος είναι πρόβλημα. Χρειαζόμαστε σκιερούς δρόμους, υπόγειες στοές, αρχιτεκτονική που να ξαναφέρνει το σκοτάδι και τη δροσιά στο προσκήνιο. Αυτό που παλιότερα θεωρούσαμε απειλή, τώρα μπορεί να αποδειχθεί σωτήριο.
Το νέο σας βιβλίο μεταφράζεται στα ελληνικά. Τι θα βρει σε αυτό ο αναγνώστης;
Το The Architecture of Disability είναι μια προσπάθεια να ανοίξουμε τη συζήτηση. Να δούμε την αναπηρία ως πηγή μιας νέας αρχιτεκτονικής σκέψης. Μέσα από παραδείγματα από την ιστορία, όπως της Ακρόπολης, αλλά και από τη σύγχρονη εμπειρία των πόλεων, προσπαθώ να δείξω πώς η αναπηρία μπορεί να μας δώσει νέα εργαλεία για να φανταστούμε το μέλλον. Να χτίζουμε πόλεις που χωρούν όλα τα σώματα, όλες τις εμπειρίες.
