Μια σπάνια αποκάλυψη βρίσκεται προ των πυλών: το ελληνικό κράτος θα καταγράψει για πρώτη φορά όλα τα επιδόματα και ενισχύσεις που παρέχει στους πολίτες και τους δικαιούχους. Αυτό θα είναι το πρώτο βήμα για πιθανές περικοπές, αν παρέχονται επιδόματα χωρίς να πληρούνται οι προϋποθέσεις. Αλλά και για μια μελλοντική μεταρρύθμιση, που φαίνεται ότι είναι απαραίτητη, καθώς, όπως προκύπτει από έκθεση της Κομισιόν, το ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας παραμένει αναποτελεσματικό.
Ακολουθώντας τις κατευθύνσεις των Βρυξελλών, η κυβέρνηση προχωρά, με το νομοσχέδιο που έδωσε χθες σε διαβούλευση ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, Κυριάκος Πιερρακάκης, στη σύσταση ενός νέου ηλεκτρονικού μητρώου, όπου θα «φακελωθούν» όλα τα επιδόματα και οι δικαιούχοι τους.
Θα καλυφθεί, έτσι, ένα μεγάλο κενό:
- Το ελληνικό κράτος, που μοιράζει πολλά επιδόματα και επινοεί συνεχώς νέα (με το ίδιο νομοσχέδιο καθιερώνονται τα νέα επιδόματα σε ενοικιαστές και χαμηλοσυνταξιούχους) δεν έχει μια ενιαία και συνολική «ακτινογραφία» της πολιτικής του, ώστε να γνωρίζει τι και σε ποιους μοιράζει και να μπορεί όχι μόνο να ελέγχει αν όλα γίνονται σωστά, αλλά και να διαθέτει τα πλήρη στοιχεία για να μπορεί να σχεδιάσει ή να διορθώσει την πολιτική του.
Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι συστήνεται ηλεκτρονικό μητρώο με την επωνυμία «Εθνικό Μητρώο Παροχών και Ενισχύσεων» στο Αυτοτελές Τμήμα Επιχειρησιακής Ανάλυσης και Υποστήριξης του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, το οποίο υλοποιείται από την Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ) και είναι προσβάσιμο σε αυθεντικοποιημένους χρήστες μέσω της Ενιαίας Ψηφιακής Πύλης της Δημόσιας Διοίκησης (gov.gr-ΕΨΠ) και με χρήση Κωδικών Δημόσιας Διοίκησης.
Στο Μητρώο τηρούνται ανωνυμοποιημένα στοιχεία ανά φυσικό πρόσωπο για κάθε παροχή σε χρήμα και σε είδος και για κάθε ενίσχυση που χορηγείται από φορείς του δημοσίου τομέα.
Ποιοι είναι οι σκοποί του Μητρώου
Όπως αναφέρεται στην εισηγητική έκθεση του νομοσχεδίου, σκοποί του νέου μητρώου είναι:
α) η συγκέντρωση σε ένα ενιαίο και συνεκτικό μητρώο των παροχών και ενισχύσεων σε χρήμα και σε είδος που χορηγούνται από το Δημόσιο προς φυσικά πρόσωπα,
β) η αποτελεσματικότερη παρακολούθηση από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών της δημοσιονομικής επίπτωσης των παροχών και ενισχύσεων που χορηγούνται από φορείς του δημοσίου τομέα,
γ) η υποστήριξη σε πληροφοριακό και στατιστικό επίπεδο, του σχεδιασμού και της άσκησης δημόσιων πολιτικών, μέσω παραγωγής ανωνυμοποιημένων αναφορών επί των ποσοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών των χορηγούμενων παροχών και ενισχύσεων στη χώρα,
δ) η παροχή πληροφοριών στο πλαίσιο ελεγκτικών διαδικασιών σχετικά με το σύνολο των χορηγούμενων παροχών και ενισχύσεων και την εξασφάλιση των εισοδηματικών κριτηρίων που συνδέονται με τις εν λόγω παροχές ανά φυσικό πρόσωπο,
ε) η αξιοποίηση της συνολικής πληροφόρησης των χορηγούμενων παροχών και ενισχύσεων ανά φυσικό πρόσωπο για λόγους ελέγχου της σώρευσης παροχών, όταν αυτός προκύπτει ως υποχρέωση από την οικεία νομοθεσία κάθε παροχής,
στ) η πληροφόρηση των φυσικών προσώπων για το σύνολο των παροχών και ενισχύσεων που λαμβάνουν από φορείς του δημοσίου και τα προσωπικά δεδομένα που αυτοί τηρούν στο πλαίσιο άσκησης των αρμοδιοτήτων τους.
Πλήρης ακτινογραφία
Σημειώνεται ότι τα στοιχεία δεν θα παρέχονται μόνο από τους φορείς που χορηγούν παροχές, αλλά και από την ΑΑΔΕ, η οποία θα επιτρέπεται να παρακάμπτει τη νομοθεσία για το φορολογικό απόρρητο, για να παρέχει φορολογικά στοιχεία. Έτσι, για παράδειγμα, θα φαίνονται όλα τα επιδόματα που συγκεντρώνονται σε ένα πρόσωπο και τα εισοδήματα που δηλώνει στην εφορία, ώστε να γίνονται έλεγχοι και διασταυρώσεις.
Το μητρώο θα τηρεί τρεις κατηγορίες στοιχείων στοιχεία για κάθε πολίτη:
- επώνυμο, όνομα, πατρώνυμο, αριθμό φορολογικού μητρώου (ΑΦΜ), αριθμός μητρώου κοινωνικής ασφάλισης ή υγειονομικής περίθαλψης, στοιχεία ταυτοποιητικού εγγράφου, ημερομηνία γέννησης, φύλο, αριθμό προστατευόμενων τέκνων, δήμο / δημοτική ενότητα διαμονής, περιφερειακή ενότητα, ταχυδρομικό κώδικα,
- ονομασία της παροχής-ενίσχυσης,, κωδικό της παροχής-ενίσχυσης, φορέα χορήγησης της παροχής-ενίσχυσης, σήμανση του είδους της παροχής-ενίσχυσης με διάκριση ανάμεσα «σε χρήμα» ή «σε είδος», σήμανση της φύσης της παροχής-ενίσχυσης με διάκριση ανάμεσα σε «ανταποδοτική» ή «μη ανταποδοτική», ποσό δικαιούμενης παροχής-ενίσχυσης, ποσό καταβληθείσας παροχής-ενίσχυσης, ημερομηνία καταβολής της παροχής-ενίσχυσης, περίοδο αναφοράς της καταβληθείσας παροχής-ενίσχυσης, σήμανση περί τυχόν απαλλαγών που προβλέπονται στον Κώδικα Φορολογίας Εισοδήματος.
- ετήσιο ατομικό φορολογητέο εισόδημα, ετήσιο οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα, ύψος συνολικής ακίνητης περιουσίας, όπως λαμβάνεται για σκοπούς προσδιορισμού του Ενιαίου Φόρου Ιδιοκτησίας (ΕΝΦΙΑ).
Η πιλοτική λειτουργία και τα επιδόματα που θα καταγραφούν
Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι φέτος υλοποιείται πιλοτικό πρόγραμμα λειτουργίας του Εθνικού Μητρώου Παροχών και Ενισχύσεων με την ένταξη επιλεγμένων φορέων και παροχών.
Στο πιλοτικό πρόγραμμα εντάσσονται, κατ’ ελάχιστον, τριάντα παροχές και ενισχύσεις, μεταξύ των οποίων:
- Το επίδομα θέρμανσης,
- το επίδομα πρόσβασης παιδιών προσχολικής ηλικίας, βρεφών και νηπίων, σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής και φροντίδας, πρόσβασης παιδιών, εφήβων και ατόμων με αναπηρία σε υπηρεσίες δημιουργικής απασχόλησης,
- το επίδομα παιδιού,
- το επίδομα γέννησης,
- το επίδομα αναδοχής,
- το επίδομα ορεινών και μειονεκτικών περιοχών,
- το επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης σε ανασφάλιστους υπερήλικες,
- το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα,
- το επίδομα στέγασης,
- η οικονομική ενίσχυση ατόμων με βαριά αναπηρία,
- η τακτική επιδότηση ανεργίας στις κατηγορίες των κοινών και εποχικών ανέργων, και
- το επίδομα μακροχρόνιας ανεργίας.
Ανασχεδιασμός πολιτικής
Η χρησιμότητα του νέου μητρώου έγκειται στις δυνατότητες που θα προσφέρει στην κυβέρνηση για να προχωρήσει σε αλλαγές πολιτικής στα κοινωνικά επιδόματα, που θα αυξήσουν την αποτελεσματικότητά τους, διατηρώντας ταυτόχρονα υπό έλεγχο τη δημοσιονομική επιβάρυνση.
Σημαντικές αλλαγές δεν θα πρέπει να αναμένονται ως τις επόμενες εκλογές, αφού θα χρειασθεί αρκετός μέχρι να φθάσει το νέο μητρώο στην πλήρη λειτουργία του και αρχίσουν να συντάσσονται οι προβλεπόμενες από το νομοσχέδιο ετήσιες εκθέσεις χαρτογράφησης των χορηγούμενων παροχών και ενισχύσεων, που θα παραδίδονται στον υπουργό Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών.
Είναι φανερό, όμως, και το δείχνουν εδώ και χρόνια τα στατιστικά στοιχεία, ότι η κοινωνική πολιτική που ασκείται στην Ελλάδα μέσω των επιδομάτων δεν μειώνει το ποσοστό των πολιτών που διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού στον ίδιο βαθμό που συμβαίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Με ισχυρή ανάπτυξη, η φτώχεια αυξάνεται…
Εξάλλου, στην Ελλάδα καταγράφεται ένα, αν μη τι άλλο, παράδοξο φαινόμενο, που καθιστά ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη να ανασχεδιασθεί η κοινωνική πολιτική: το 2024, όπως επισημαίνει η Κομισιόν στην τελευταία έκθεση Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, παρότι η οικονομία αναπτύχθηκε αρκετά γρήγορα, δημιουργήθηκαν θέσεις εργασίας και αυξήθηκαν οι αμοιβές,το ποσοστό των ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, αντί να μειωθεί, αυξήθηκε ελαφρώς.
Όπως φαίνεται στο γράφημα το ποσοστό κινδύνου φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού δείχνει μια γενική πτωτική τάση από το 2015 έως το 2023, μειούμενο από πάνω από 30% σε περίπου 26%, αλλά υπάρχει μια μικρή αύξηση το 2024, φτάνοντας λίγο κάτω από το 27%.
Το ποσοστό κινδύνου φτώχειας (μπλε γραμμή) επίσης αυξήθηκε ελαφρώς το 2024, όπως και το ποσοστό ατόμων με σοβαρή υλική και κοινωνική στέρηση. Μόνο το ποσοστό των ατόμων που ζουν σε νοικοκυριά χαμηλής έντασης εργασίας (διακεκομμένη κόκκινη γραμμή) μειώθηκε το 2024, κάτι που είναι εύλογο με δεδομένη τη μείωση της ανεργίας.
Οι δείκτες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού
Αυστηρή κριτική από την Κομισιόν
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ασκεί αυστηρή κριτική στο ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας, σημειώνοντας ότι αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις που σχετίζονται με την κάλυψη και την αποτελεσματικότητα. Η βελτίωση της πρόσβασης στην κοινωνική προστασία για άτομα με μη τυπικές μορφές απασχόλησης και τους αυτοαπασχολούμενους είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ελλάδα, ειδικά καθώς οι τελευταίοι αποτελούν έως και το ένα πέμπτο του συνολικού εργατικού δυναμικού (ΕΕ: 9,0%).
Πολλοί αυτοαπασχολούμενοι δεν καλύπτονται από παροχές ανεργίας ή ασθενείας και ορισμένες κατηγορίες αυτοαπασχολουμένων πρέπει να επιλέξουν την πρόσβαση σε συντάξεις, με τη συμμετοχή σε τέτοιες επιλογές να είναι χαμηλή.
Υπάρχουν ζητήματα τόσο στην αποτελεσματική πρόσβαση όσο και στην επάρκεια. Το 2023, το ποσοστό των ατόμων που βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας (πριν από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις) και λάμβαναν παροχές ήταν χαμηλό για τους αυτοαπασχολούμενους (0,2% έναντι 12,7% στην ΕΕ) και για τους εργαζόμενους με συμβάσεις ορισμένου χρόνου (13,7% έναντι ΕΕ: 39,2%).
Ταυτόχρονα, υπήρχε υψηλή υλική και κοινωνική στέρηση μεταξύ των αυτοαπασχολούμενων (21,9% έναντι ΕΕ: 8,0%), των εργαζομένων με συμβάσεις ορισμένου χρόνου (28,7% έναντι ΕΕ: 15,5%) και των ανέργων (55,3% έναντι ΕΕ: 38,3%).
Επιπλέον, οι μεγάλες καθυστερήσεις στη λήψη αποφάσεων για την απονομή συντάξεων στην Ελλάδα επηρεάζουν τους εργαζόμενους που φτάνουν την ηλικία συνταξιοδότησης.
Η επάρκεια του συστήματος ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος στην Ελλάδα είναι χαμηλή. Το 2022, το εισόδημα ενός δικαιούχου παροχής ελάχιστου εισοδήματος έφτασε μόνο το 53,9% του ορίου φτώχειας (ΕΕ: 55,6%) και το 25,6% του εισοδήματος ενός εργαζόμενου με χαμηλό μισθό (ΕΕ: 46,1%).
Το ποσοστό δικαιούχων παροχών για άτομα που διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας και ζουν σε νοικοκυριά χωρίς σχεδόν καθόλου απασχόληση είναι επίσης κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ (64,6% έναντι ΕΕ: 83,5%).
