Σε μια εποχή όπου η εικόνα του υγιεινού φαγητού συνοδεύεται από ξύλινους πολύ σικ, βιώσιμους πάγκους σε μίνιμαλ παντοπωλεία και πολύχρωμα μπολ με κινόα, φύτρες και ρόδια, η διατροφή μετατρέπεται σε πολιτισμικό, οικονομικό και αισθητικό σύμβολο. Η τροφή, από υπαρξιακή ανάγκη, γίνεται σοφιστικέ τρόπαιο για τους λίγους. Η ικανότητα να τρέφεσαι σωστά μοιάζει να μην είναι επιλογή, αλλά σε μεγάλο βαθμό υπόθεση ταξικής θέσης. Μα τελικά, το θέμα δεν είναι αν το βιολογικό μπρόκολο είναι πιο θρεπτικό από το συμβατικό, αλλά ποιος τελικά μπορεί να το αγοράσει. Στην εποχή των superfoods και των γκουρμέ διατροφικών απολαύσεων, η τροφή δεν είναι απλώς φαγητό, αλλά ταυτότητα, status και πάνω απ’ όλα δικαίωμα.
Η υγιεινή διατροφή κοστίζει
Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, οι πιο υγιεινές διατροφικές επιλογές κοστίζουν κατά μέσο όρο 1,50 ευρώ περισσότερο ανά ημέρα από τις φθηνότερες, ανθυγιεινές επιλογές. Σε μια οικογένεια τεσσάρων ατόμων, αυτό μεταφράζεται σε διαφορά 180 ευρώ τον μήνα. Για κάποιον που ζει με τον κατώτατο μισθό των 830 ευρώ μεικτά στην Ελλάδα του 2025, το να στραφεί σε βιολογικά, μη επεξεργασμένα, πλούσια σε φυτικές ίνες και χαμηλά σε κορεσμένα λιπαρά τρόφιμα σημαίνει να ξοδέψει πάνω από το ένα τέταρτο του εισοδήματός του μόνο για βασικά τρόφιμα. Παραμένοντας στην Ελλάδα, η αύξηση της τιμής των τροφίμων τα τελευταία τρία χρόνια ξεπέρασε το 30%. Προϊόντα όπως τα αυγά, τα φρέσκα λαχανικά, το ψάρι και το ελαιόλαδο γνώρισαν αύξηση άνω του 40% σε ορισμένες περιοχές. Σε αυτό το περιβάλλον, η διατροφή δεν είναι επιλογή αλλά ζήτημα επιβίωσης. Ενώ η μεσαία τάξη πασχίζει να διατηρήσει τα προσχήματα ενός ισορροπημένου τρόπου ζωής, για τα φτωχότερα στρώματα η «κακή διατροφή» δεν είναι αμέλεια ή έλλειψη ενημέρωσης. Είναι οικονομικός καταναγκασμός.
Όταν 47 εκατομμύρια άνθρωποι στις ΗΠΑ και 1 στα 5 παιδιά, αντιμετωπίζουν πείνα
Εργατικές οικογένειες στη προοδευτική και κοινωνικά ευαισθητοποιημένη Βοστώνη, για παράδειγμα, εκμυστηρεύονται πως δεν μπορούν να έχουν στο τραπέζι τους φρούτα και φρέσκα λαχανικά γιατί κοστίζουν υπερβολικά πολύ για τις οικονομικές τους δυνατότητες. Τα τελευταία τρία χρόνια, οι τιμές των τροφίμων στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αυξηθεί σημαντικά, με αποτέλεσμα να επιδεινώνεται η πρόσβαση σε υγιεινά τρόφιμα, ιδιαίτερα για τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Από το 2020 έως το 2024, οι τιμές των τροφίμων στις ΗΠΑ αυξήθηκαν κατά 25%, με τις τιμές των φρέσκων προϊόντων να παρουσιάζουν ακόμη μεγαλύτερες αυξήσεις. Αυτή η αύξηση έχει οδηγήσει σε σημαντικές δυσκολίες για πολλά νοικοκυριά. Σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center, το 69% των Αμερικανών δηλώνει ότι είναι πιο δύσκολο να τρώνε υγιεινά λόγω του κόστους. Επιπλέον, περίπου 47 εκατομμύρια άνθρωποι στις ΗΠΑ αντιμετωπίζουν πείνα, συμπεριλαμβανομένου ενός στα πέντε παιδιά. Η πρόσβαση σε φρέσκα και υγιεινά τρόφιμα είναι, επίσης, άνιση. Περίπου 18,8 εκατομμύρια άνθρωποι, ή το 6,1% του πληθυσμού, ζουν σε περιοχές με χαμηλό εισόδημα και περιορισμένη πρόσβαση σε σούπερ μάρκετ ή μεγάλα καταστήματα τροφίμων. Αυτές οι περιοχές, γνωστές ως «διατροφικές έρημοι», συχνά στερούνται επιλογών για φρέσκα προϊόντα, οδηγώντας τους κατοίκους να βασίζονται σε επεξεργασμένα και λιγότερο υγιεινά τρόφιμα.
Ευρωπαϊκές πόλεις και διατροφικές έρημοι με ταξική διατροφή
Στην Ευρώπη, μεγάλες πόλεις έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη βελτίωσης της πρόσβασης σε υγιεινά τρόφιμα. Πρωτοβουλίες, όπως η δημιουργία τοπικών αγορών και η υποστήριξη βραχύτερων αλυσίδων εφοδιασμού έχουν εφαρμοστεί για να αντιμετωπιστούν οι «διατροφικές έρημοι». Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, περιοχές με τα υψηλότερα επίπεδα στέρησης έχουν 50% λιγότερα σούπερ μάρκετ, ανά κάτοικο σε σύγκριση με πιο εύπορες γειτονιές, γεγονός που οδηγεί σε υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας και χειρότερα αποτελέσματα υγείας. Παρόλο που η ευρωπαϊκή αγορά υγιεινών τροφίμων αναμένεται να αυξηθεί από 217,46 δισεκατομμύρια δολάρια το 2024 σε 352,91 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2035, η αύξηση αυτή δεν εγγυάται αυτόματα ίση πρόσβαση για όλους.
Η τροφή ως σύμβολο κοινωνικής θέσης
Το ρεστοράν, το σικ καφέ με τα κομψά figer foods και snacks, το εστιατόριο δεν είναι απλώς χώροι σίτισης, αλλά σκηνικά κοινωνικού θεάματος, προβολής, καταξίωσης. Το ίδιο και το Instagram. Το brunch δεν είναι γεύμα, αλλά αισθητική εμπειρία, η οποία συνδέει την κατανάλωση με την κοινωνική προβολή. Ένα smoothie με αβοκάντο και σπιρουλίνα, ένα ταρτάρ σολομού με κρέμα από γιαούρτι καρύδας δεν είναι απλώς συνταγές, αλλά δηλώσεις σοφιστικέ, εκλεπτυσμένης πολιτισμικής υπεροχής. Η γκουρμέ κουλτούρα πουλιέται ως εμπειρία υγείας, φροντίδας, ατομικής υπευθυνότητας, όμως αποκλείει τον μέσο εργαζόμενο από τη συμμετοχή στο παιχνίδι. Η υγιεινή διατροφή έχει γίνει ο ηθικός καθρέφτης της ευζωίας. Δεν αρκεί να τρως καλά. Πρέπει να το επιδεικνύεις. Η τροφή που κάποτε διαχώριζε το χειρονακτικό από τον πνευματικό μόχθο, σήμερα διαχωρίζει όσους μπορούν να πληρώνουν για καθαρή διατροφή από όσους αρκούνται στο φτηνό και γρήγορο. Η ρύθμιση της πρόσβασης στη γνώση, στα δίκτυα διανομής και στα οικολογικά πρότυπα εντείνει τις ανισότητες. Όποιος ζει σε αστική περιοχή με πρόσβαση σε organic markets και ποιοτικές αγορές έχει πλεονέκτημα. Όποιος ζει σε αγροτική ή υποβαθμισμένη περιοχή εξαρτάται συχνά από πολυεθνικά σούπερ μάρκετ και προσφορές επεξεργασμένων προϊόντων.
Διατροφή, εκπαίδευση και υποδομές
Η διατροφή δεν είναι μόνο ζήτημα εισοδήματος αλλά και παιδείας. Όμως η διατροφική αγωγή παραμένει ένα είδος πολυτελείας. Τα σχολικά προγράμματα εστιάζουν στη θερμιδική αξία και όχι στην κριτική σκέψη γύρω από την τροφή. Η διατροφική κουλτούρα χτίζεται από μικρή ηλικία και αναπαράγεται κοινωνικά. Ένα παιδί που μεγαλώνει με fast food, ως καθημερινότητα, δύσκολα θα υιοθετήσει μεταγενέστερα συνήθειες βασισμένες στην εποχικότητα και τη φυσικότητα. Το κοινωνικό περιβάλλον, η ευκολία πρόσβασης σε φρέσκα τρόφιμα, η ύπαρξη δομών όπως λαϊκές αγορές, συνεταιρισμοί παραγωγών και κοινοτικά εστιατόρια μπορούν να κάνουν τη διαφορά. Ακόμη και στην ίδια την Αθήνα, η απόσταση από μια λαϊκή αγορά ή ένα κατάστημα με βιολογικά προϊόντα μπορεί να καθορίσει τη διατροφική ποιότητα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, τα νοικοκυριά στο Κολωνάκι και το Παλαιό Ψυχικό καταναλώνουν σε φρούτα και λαχανικά περίπου το διπλάσιο ποσοστό του εισοδήματός τους σε σύγκριση με τα νοικοκυριά στο Περιστέρι ή την Αγία Βαρβάρα. Η ίδια μελέτη δείχνει ότι η κατανάλωση κόκκινου κρέατος και αναψυκτικών είναι αυξημένη στα φτωχότερα στρώματα.
Η σιωπηλή πολυτέλεια του να τρως καλά
Δεν είναι όλοι οι πλούσιοι υγιεινοδιατροφικά ευσυνείδητοι. Ούτε όλοι οι φτωχοί εξαρτημένοι από πρόχειρο φαγητό. Όμως η στατιστική τάση είναι σαφής. Όσο το εισόδημα αυξάνεται, αυξάνεται και η πιθανότητα επιλογής πιο υγιεινών διατροφικών προτύπων. Η τροφή έχει ενσωματώσει τις αντιφάσεις της σύγχρονης κοινωνίας. Από τη μία, το σώμα προβάλλεται ως χώρος αυτοφροντίδας, ελέγχου και εξέλιξης. Από την άλλη, οι κοινωνικές συνθήκες περιορίζουν την υλοποίηση αυτών των προτύπων για τους περισσότερους.
Η τροφή, όπως και η γνώση, δεν είναι ουδέτερη. Είναι ταξική. Και όπως έγραψε κάποτε ο Μπαλζάκ, πίσω από κάθε μεγάλη περιουσία κρύβεται ένα έγκλημα. Ίσως πίσω από κάθε γκουρμέ πιάτο, να κρύβεται και μια αόρατη ανισότητα.
