Τα ακραία φαινόμενα που πυροδοτεί η κλιματική αλλαγή -ξηρασίες, πλημμύρες, χαλαζοπτώσεις και καύσωνες- μετατρέπουν την αγροτική παραγωγή σε αβέβαιο στοίχημα. Ίσως να ακούγεται ως υπερβολή, αλλά δυστυχώς πρόκειται για μια πραγματικότητα που αποτυπώνεται πια και στους αριθμούς.
Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη κοινή έκθεση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι ζημιές που καταγράφει κάθε χρόνο η ευρωπαϊκή αγροτική οικονομία εξαιτίας των καιρικών μεταβολών ξεπερνούν πλέον τα 28 δισεκατομμύρια ευρώ. Και εάν δεν υπάρξει άμεση αντίδραση στη λήψη αποφάσεων, το ποσό αυτό ενδέχεται να εκτοξευθεί στα 40 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως μέχρι το 2050.
Το ποσοστό αυτό μεταφράζεται σε σχεδόν 6% της συνολικής αγροτικής παραγωγής. Κάθε χρονιά που περνά, οι συνθήκες καλλιέργειας γίνονται πιο ασταθείς, τα κόστη ανεβαίνουν, και οι απώλειες, παραγωγικές και εισοδηματικές, μεγαλώνουν.
Η γεωργία, ίσως όσο κανένας άλλος τομέας της οικονομίας, εξαρτάται απόλυτα από την ισορροπία της φύσης. Όταν αυτή η ισορροπία διαταράσσεται, η παραγωγική διαδικασία καθίσταται ασταθής και η προοπτική προγραμματισμού σχεδόν αδύνατη. Οι αγρότες πλέον δεν γνωρίζουν τι καιρό θα έχουν, όχι τον επόμενο μήνα, αλλά την επόμενη εβδομάδα. Αυτή η αβεβαιότητα «μεταφράζεται» σε μεγαλύτερο ρίσκο, μικρότερα περιθώρια κέρδους και, πολύ συχνά, απόγνωση.
Και σαν να μην έφτανε το φυσικό πλήγμα, έρχεται να προστεθεί το γεγονός ότι η πλειονότητα των ζημιών αυτών είναι ανασφάλιστες. Οι περισσότεροι αγρότες δεν διαθέτουν ασφαλιστική κάλυψη ικανή να συμπεριλάβει την πραγματική έκταση των απωλειών τους. Οι εθνικοί μηχανισμοί αποζημιώσεων σε πολλά κράτη-μέλη είτε καθυστερούν είτε αδυνατούν να ανταποκριθούν στον όγκο των αιτήσεων.
Όπως προειδοποιεί ο Επίτροπος για τη Γεωργία και τα Τρόφιμα της ΕΕ, Κριστόφ Χάνσεν, η αύξηση των φυσικών κινδύνων έχει οδηγήσει τις τράπεζες να γίνονται όλο και πιο διστακτικές στη χρηματοδότηση του πρωτογενούς τομέα. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος: μεγαλύτερες ζημιές, μικρότερη ασφάλεια, μικρότερη πρόσβαση σε κεφάλαια, μικρότερη δυνατότητα επένδυσης, μεγαλύτερη έκθεση στους κινδύνους.
Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα ορατό στις μεσογειακές χώρες, όπως η Ελλάδα, η Ιταλία και η Ισπανία, όπου η γεωργία έχει διαχρονικά κεντρικό ρόλο στην οικονομία και εν γένει την κοινωνία. Εκεί, τα τελευταία χρόνια, οι απώλειες στις καλλιέργειες είναι επαναλαμβανόμενες και αρκετά συχνά καταστροφικές. Τα ελαιόδεντρα που ξηραίνονται, τα αμπέλια που σαπίζουν από την υγρασία, οι καλλιέργειες που πλήττονται λίγο πριν τη συγκομιδή, όλα αυτά δεν αποτελούν εξαιρέσεις, αλλά τη νέα πραγματικότητα.
Η κοινωνική διάσταση δεν είναι λιγότερο σοβαρή. Ο πρωτογενής τομέας εξακολουθεί να προσφέρει απασχόληση σε εκατομμύρια Ευρωπαίους. Σε πολλές αγροτικές περιοχές, αποτελεί τη βασική ή και μοναδική πηγή εισοδήματος. Όταν οι σοδειές χάνονται και τα έσοδα εξανεμίζονται, ολόκληρες κοινότητες αποσταθεροποιούνται. Οι νέοι εγκαταλείπουν τα χωριά, οι οικογένειες δυσκολεύονται να συντηρηθούν, η κοινωνική συνοχή κλονίζεται.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί την έκταση του προβλήματος και να επανεξετάζει την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ), που για δεκαετίες αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά της στήριξης των αγροτών. Ωστόσο, οι προκλήσεις του σήμερα απαιτούν ένα νέο, πιο ευέλικτο και κυρίως πιο προληπτικό μοντέλο παρέμβασης.
Η έκθεση της ΕΤΕπ προτείνει μια σειρά μέτρων, μεταξύ των οποίων:
- Τη δημιουργία ταμείου ταχείας αντίδρασης, το οποίο θα ενεργοποιείται άμεσα σε περίπτωση φυσικών καταστροφών.
- Την αξιοποίηση των λεγόμενων ομολόγων καταστροφής, δηλαδή χρηματοδοτικών εργαλείων που αντλούν κεφάλαια από τις αγορές με στόχο τη χρηματοδότηση έκτακτων αναγκών.
- Την ενίσχυση των ασφαλιστικών σχημάτων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, ώστε να υπάρχει μια δίκαιη και αποτελεσματική κάλυψη κινδύνου.
- Την επένδυση σε έξυπνη γεωργία και τεχνολογίες πρόβλεψης: γεωργία ακριβείας, δορυφορικά δεδομένα, έξυπνοι αισθητήρες και μοντέλα πρόβλεψης καιρού που θα επιτρέπουν στους παραγωγούς να λαμβάνουν αποφάσεις εγκαίρως.
Αλλά, ίσως, η σημαντικότερη πρόκληση είναι να υπάρξει ένα στρατηγικό όραμα για τη γεωργία του μέλλοντος. Μια γεωργία που δεν θα είναι απλώς παραγωγική, αλλά και ανθεκτική, βιώσιμη, φιλική προς το περιβάλλον και προσβάσιμη για τους νέους. Αυτό, άλλωστε, αποτελεί και το μεγάλο ζητούμενο των αγροτών σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σε έναν κόσμο όπου η κλιματική αβεβαιότητα αυξάνεται, η διατροφική αυτάρκεια δεν είναι αυτονόητη. Και η Ευρώπη, αν θέλει να διατηρήσει την επισιτιστική της ανεξαρτησία, πρέπει να διασφαλίσει ότι οι αγρότες της δεν θα μείνουν μόνοι.
Η κλιματική αλλαγή δεν είναι θέμα μελλοντικό. Είναι ήδη εδώ και η γεωργία είναι η πρώτη που το πληρώνει.
